Αυτή είναι η μετάφραση του άρθρου που σας υποσχέθηκα. Νομίζω ότι συμβάλλει αρκετά στον προβληματισμό πάνω σε θέματα μεταναστών και κουλτούρας. Πάνω από όλα όμως θέτει επιτακτικό το ερώτημα: Τι κοινωνία θέλουμε να δημιουργήσουμε; Αυτό το ερώτημα πρέπει να καθοδηγεί τη μεταναστευτική πολιτική της Ελλάδας, που ελπίζουμε κάποια στιγμή να τη δουμε να διατυπώνεται ξεκάθαρα και ολοκληρωμένα. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι δεν πρέπει να μας ενδιαφέρει αν σ’ αυτήν την κοινωνία θα συμμετέχουν μαύροι, άσπροι, κίτρινοι, χριστιανοί, μουσουλμάνοι ή ό,τι άλλο. Πρέπει πέρα από φυλές, θρησκείες, εθνικότητες να δημιουργήσουμε αξίες καθολικές, στις οποίες όλοι θα συμμετέχουν και για τις οποίες όλοι θα είναι περήφανοι. Μόνο έτσι μπορεί να επιτευχθεί μια συνεκτική κοινωνία που θα στοχεύει στην πρόοδο και στην ευημερία όλων.
Όλες οι κουλτούρες δεν είναι ίσες
Οι φιλελεύθεροι της Δύσης και οι φονταμενταλιστές του Ισλάμ απορρίπτουν εξίσου τις ιδέες της νεοτερικότητας, της οικουμενικότητας και της προόδου.
του Kenan Malik
«Αποκηρύσσω την ευρωπαϊκή αποικιοκρατία», έγραφε ο CLR James. «Αλλά σέβομαι τη γνώση και τις εμβριθείς ανακαλύψεις του δυτικού πολιτισμού» (1)
Ο James ήταν ένας από τους μεγάλους ριζοσπάστες του εικοστού αιώνα, αντι-ιμπεριαλιστής, εξαιρετικός ιστορικός των αγώνων των μαύρων, μαρξιστής που παρέμεινε πιστός στον μαρξισμό ακόμα και όταν δεν ήταν πια της μόδας. Αλλά σήμερα η υπεράσπιση του «δυτικού πολιτισμού» από τον James θα απορριπτόταν προφανώς ως ευρωκεντρική, ακόμα και ως ρατσιστική.
Το να είσαι ριζοσπάστης σήμερα σημαίνει να δυσανασχετείς με ο,τιδήποτε είναι «δυτικό» - με το οποίο όλοι εννοούν τον μοντερνισμό και τις ιδέες του Διαφωτισμού – στο όνομα της «ποικιλομορφίας» και της «διαφορετικότητας». Το μοντερνιστικό πρόγραμμα της επιδίωξης μιας έλλογης, επιστημονικής κατανόησης του φυσικού και κοινωνικού κόσμου – πρόγραμμα στο οποίο ο James πρωτοστάτησε χωρίς να ντρέπεται- σήμερα ευρέως θεωρείται επικίνδυνη, ή ακόμη και καταπιεστική, φαντασίωση.
«Η καθυπόταξη», σύμφωνα με τον φιλόσοφο David Goldberg, «προσδιορίζει την τάξη του Διαφωτισμού: καθυπόταξη της φύσης από την ανθρώπινη διάνοια, αποικιακός έλεγχος διαμέσου της υλικής και πολιτιστικής κυριαρχίας και οικονομική ανωτερότητα διαμέσου της επικράτησης των νόμων της αγοράς». (2) Η βαθιά γνώση της φύσης και της ορθολογικής οργάνωσης της κοινωνίας, που κάποτε θεωρούνταν η βάση της ανθρώπινης χειραφέτησης, έχουν τώρα γίνει παράγων της ανθρώπινης υποδούλωσης.
Ο οικουμενισμός του Διαφωτισμού, διατείνονται αυτοί οι κριτικοί, είναι ρατσιστικός γιατί επιδιώκει να επιβάλει τις ευρω-αμερικανικές ιδέες της ορθολογικότητας και της αντικειμενικότητας στους άλλους λαούς. «Ο οικουμενικός λόγος της νεότερης Ευρώπης και των Ηνωμένων Πολιτειών», διατείνεται ο Edward Said, «υπολαμβάνει τη σιωπή, ηθελημένη ή μη, του μη-ευρωπαϊκού κόσμου». (3)
Όχι μόνο για τους ριζοσπάστες, αλλά και για πολλούς επικρατούντες φιλελευθέρους, ο δρόμος που άρχισε με το Διαφωτισμό καταλήγει στην αγριότητα, ακόμα και στη γενοκτονία. Όπως διατείνεται ο κοινωνιολόγος Zygmunt Bauman «Κάθε συστατικό του Ολοκαυτώματος... ήταν κανονικό... με την έννοια ότι συμβαδίζει πλήρως με ό,τι γνωρίζουμε για τον πολιτισμό μας, τους εμπνευσμένους καθοδηγητές του, τις προτεραιότητές του, το έμφυτο όραμά του για τον κόσμο – και για τους ενδεδειγμένους τρόπους επιδίωξης της ανθρώπινης ευτυχίας μαζί με την τέλεια κοινωνία.» (4)
Ο στόχος του αντι-ιμπεριαλισμού δεν ήταν να απορρίψει τις δυτικές ιδέες, αλλά να τις επαναδιεκδικήσει για λογαριασμό όλης της ανθρωπότητας.
Η άποψη ότι ο μοντερνισμός βρίσκεται στη ρίζα κάθε κακού είναι τόσο διάχυτη ώστε μόνο δεξιοί αντιδραστικοί, όπως ο Ιταλός πρωθυπουργός Silvio Berlusconi, η τέως πρωθυπουργός του Ηνωμένου Βασιλείου Margaret Thatcher ή ο μακαρίτης Ολλανδός πολιτικός Pim Fortuyn φαίνεται μερικές φορές πως είναι πρόθυμοι να υπερασπιστούν την πίστη του CLR James στην ανωτερότητα της «γνώσης και των εμβριθών ανακαλύψεων του δυτικού πολιτισμού».
Έτσι, η πραγματική ερώτηση που μπορεί κανείς να ρωτήσει στο ξημέρωμα της 11ης Σεπτεμβρίου δεν είναι, όπως έχουν προτείνει πολλοί, «Γιατί μας μισούν;», αλλά μάλλον «Γιατί φαίνεται να μισούμε τους εαυτούς μας;» Γιατί συμβαίνει οι δυτικοί φιλελεύθεροι και ριζοσπάστες να έχουν τόσο απογοητευτεί με το μοντέρνο πολιτισμό, ώστε κάποιοι να καλωσορίσουν ακόμη και την επίθεση στους Δίδυμους Πύργους ως μια αντι-ιμπεριαλιστική πράξη;
Ο CLR James, όπως οι περισσότεροι αντι-ιμπεριαλιστές του παρελθόντος, αναγνώριζε ότι όλες οι προοδευτικές πολιτικές είχαν τις ρίζες τους στη «δυτική παράδοση», και συγκεκριμένα στις ιδέες του ορθού λόγου, της προόδου, του ανθρωπισμού και του οικουμενισμού που αναδύθηκαν μέσα από τον Διαφωτισμό. Η επιστημονική πρόοδος, οι δημοκρατικές πολιτικές, η έννοια των οικουμενικών αξιών – αυτές είναι σαφώς καλύτερες έννοιες από αυτές που υπήρχαν προγενέστερα, ή από αυτές που υπάρχουν τώρα σε άλλες πολιτικές και πολιτιστικές παραδόσεις. Όχι γιατί οι Ευρωπαίοι είναι ανώτερος λαός, αλλά γιατί μέσα από την Αναγέννηση, το Διαφωτισμό και την επιστημονική επανάσταση ξεχύθηκαν ανώτερες ιδέες.
Η δυτική παράδοση δεν είναι κατ’ ουσίαν δυτική, παρά μόνο εξαιτίας ενός ατυχήματος της γεωγραφίας και της ιστορίας. Πράγματι, η γνώση του Ισλάμ παρείχε μια σημαντική πηγή τόσο για την Αναγέννηση όσο και για την εξέλιξη της επιστήμης. Οι ιδέες που ονομάζουμε «δυτικές» είναι στην πραγματικότητα οικουμενικές, που θέτουν τη βάση για μεγαλύτερη ανθρώπινη ακμή. Να γιατί πολλοί ριζοσπάστες του περασμένου αιώνα, ιδιαίτερα ριζοσπάστες του τρίτου κόσμου, αναγνώριζαν ότι το πρόβλημα του ιμπεριαλισμού δεν ήταν το ότι αυτός ήταν μια δυτική ιδεολογία, αλλά ότι ήταν ένα εμπόδιο για την επίτευξη των προοδευτικών ιδεωδών που ξεπήδησαν μέσα από το Διαφωτισμό.
Όπως το έθεσε ο Frantz Fanon, ο αλγερινός εθνικιστής που γεννήθηκε στη Μαρτινίκα: «Όλα τα στοιχεία για την επίλυση των μεγάλων προβλημάτων της ανθρωπότητας, σε διαφορετικές εποχές, υπήρξαν στην ευρωπαϊκή σκέψη. Αλλά οι Ευρωπαίοι δεν έθεσαν σε εφαρμογή την αποστολή που τους έλαχε.» (5) Για διανοητές σαν τον Fanon και τον James, στόχος του αντι-ιμπεριαλισμού δεν ήταν να απορρίψει τις δυτικές ιδέες αλλά να τις επαναδιεκδικήσει για όλη την ανθρωπότητα.
Πράγματι, οι φιλελεύθεροι της Δύσης συχνά σοκάρονταν από το βαθμό με τον οποίο τα αντι-αποικιοκρατικά κινήματα υιοθετούσαν τις ιδέες που θεωρούνταν στιγματισμένες. Οι έννοιες του Διαφωτισμού, όπως οικουμενισμός και κοινωνική πρόοδος, παρατήρησε ο Γάλλος ανθρωπολόγος Claude Levi-Strauss, βρήκαν «αναπάντεχη στήριξη από λαούς που δεν επιθυμούν τίποτα περισσότερο από το να μοιραστούν τα οφέλη της βιομηχανοποίησης• λαούς που προτιμούν να δουν τους εαυτούς τους ως προσωρινά οπισθοδρομικούς παρά ως μόνιμα διαφορετικούς». Αλλού, σημείωνε ότι το δόγμα του πολιτιστικού σχετικισμού «αμφισβητήθηκε από εκείνους τους ίδιους ανθρώπους για το όφελος των οποίων οι ανθρωπολόγοι αρχικά το θεμελίωσαν». (6)
Το να διατυπώνεις κρίσεις για πεποιθήσεις και κουλτούρες θεωρείται πολιτικά άξεστο
Πώς άλλαξαν τα πράγματα. Το «μόνιμα διαφορετικό» είναι ακριβώς ο τρόπος με τον οποίο τείνουμε να βλέπουμε διαφορετικές ομάδες, κοινωνίες και κουλτούρες σήμερα. Γιατί; Κατά κύριο λόγο γιατί η σύγχρονη κοινωνία έχασε την πίστη στον κοινωνικό μετασχηματισμό, στη δυνατότητα της προόδου, στις πεποιθήσεις που ενέπνευσαν αντι-ιμπεριαλιστές όπως ο James και ο Fanon.
Το να θεωρείς τους ανθρώπους ως «προσωρινά οπισθοδρομικούς» παρά ως «μόνιμα διαφορετικούς» είναι να αποδέχεσαι ότι ενώ οι άνθρωποι είναι δυνητικά ίσοι, οι κουλτούρες σαφώς δεν είναι• είναι να αποδέχεσαι την ιδέα της κοινωνικής και ηθικής προόδου• ότι θα ήταν πολύ καλύτερο αν ο καθένας είχε την ευκαιρία να ζήσει στο είδος της κοινωνίας ή της κουλτούρας που προάγει καλύτερα την ανθρώπινη εξέλιξη.
Αλλά αυτές οι ιδέες – και αυτή καθαυτή η πράξη του να διατυπώνεις κρίσεις για πεποιθήσεις, αξίες, τρόπους ζωής και κουλτούρες- είναι που τώρα θεωρούνται ως πολιτικώς άξεστες. Στη θέση του προοδευτικού οικουμενισμού του James και του Fanon, οι σύγχρονες δυτικές κοινωνίες ενστερνίστηκαν μια μορφή μηδενιστικής πολυπολιτισμικότητας. Καταλήξαμε να βλέπουμε τον κόσμο διαιρεμένο σε κουλτούρες και ομάδες που κατα κύριο λόγο προσδιορίζονται από τις μεταξύ τους διαφορές. Και κάθε ομάδα κατέληξε να βλέπει τον εαυτό της αποτελούμενο όχι από ενεργούς παράγοντες που προσπαθούν να ξεπεράσουν τα μειονεκτήματά τους παλεύοντας για ισότητα και πρόοδο, αλλά από παθητικά θύματα με ανεπίλυτα παράπονα για αδικίες. Γιατί αν οι διαφορές είναι μόνιμες, πως μπορούν ποτέ να επιλυθούν οι αδικίες;
Απόρροια της μετατροπής όλου του κόσμου σε ένα δίκτυο θυμάτων είναι η μεταμόρφωση της Δύσης, και ιδιαίτερα των Ηνωμένων Πολιτειών, σε μια καθ’ όλα ισχυρή, κακόβουλη δύναμη – ο Μέγας Σατανάς – εναντίον της οποίας πρέπει να εκδηλωθεί η μανία όλων. Στους Σατανικούς Στίχους του Salman Rushdie, ένας από τους κεντρικούς χαρακτήρες, ο Σαλαδίνος, βρίσκεται φυλακισμένος σε ένα στρατόπεδο όπου κρατούνται παράνομοι μετανάστες. Ο Σαλαδίνος ανακαλύπτει ότι οι συγκρατούμενοί του έχουν μεταμορφωθεί σε κτήνη – νεροβούβαλους, φίδια κτλ. Ο ίδιος έχει γίνει τριχωτή κατσίκα.
Πώς το κάνουν, ρωτάει ο Σαλαδίνος έναν συγκρατούμενό του; «Μας περιγράφουν», έρχεται η απάντηση, «αυτό είναι όλο. Έχουν τη δύναμη της περιγραφής και εμείς ενδίδουμε στις εικόνες που κατασκευάζουν». Υπάρχει μια παρόμοια αίσθηση μοιρολατρίας στον τρόπο που πολλοί σύγχρονοι ριζοσπάστες βλέπουν τις ΗΠΑ. Ο Μέγας Σατανάς περιγράφει τον κόσμο και ο κόσμος ενδίδει σ’ αυτές τις περιγραφές.
Σ’ αυτή τη μοιρολατρία βρίσκεται ένα κοινό νήμα που συνδέει το σύγχρονο δυτικό ριζοσπαστισμό με τον ισλαμικό φονταμενταλισμό. Στην επιφάνεια φαίνονται αντίθετοι πόλοι: οι φονταμενταλιστές αποστρέφονται την παρακμή της Δύσης, οι δυτικοί ριζοσπάστες φοβούνται τα τεκμήρια βεβαιότητας του Ισλάμ. Αλλά αυτό που ενώνει και τον έναν και τον άλλον είναι ότι και οι δυο έχουν τις ρίζες τους στη σύγχρονη μηδενιστική πολυπολιτισμικότητα• και οι δυο εκφράζουν, στην καλύτερη περίπτωση, αμφιθυμία και, στη χειρότερη, απερίφραστη απόρριψη, για τις ιδέες της νεοτερικότητας, του οικουμενισμού και της προόδου. Τέλος και οι δυο δεν βλέπουν καμιά πραγματική εναλλακτική επιλογή έναντια στην εξουσία της Δύσης.
Αν οι διαφορές είναι μόνιμες, πώς μπορούν να επιλυθούν τα παράπονα για αδικίες;
Και το πιο σημαντικό, και οι δυο συγχέουν τα οφέλη του μοντερνισμού με τις αχρειότητες του καπιταλισμού. Έτσι, οι θετικές πλευρές της καπιταλιστικής κοινωνίας – η επίκληση του ορθού λόγου, η τεχνολογική εξέλιξη, η ιδεολογική αφοσίωση στην ισότητα και τον οικουμενισμό- υποτιμώνται, ενώ οι αρνητικές πλευρές – η ανικανότητα υπέρβασης των κοινωνικών διαιρέσεων, η αντίθεση ανάμεσα στην τεχνολογική πρόοδο και τον ηθικό ξεπεσμό, οι τάσεις προς τον βαρβαρισμό – θεωρούνται ως αναπόφευκτες ή φυσικές.
Σύμφωνα μ’ αυτή την κοσμοθεώρηση, το μόνο που μπορεί να ελπίζει κανείς είναι, με τα λόγια του Edward Said, «η δυνατότητα μιας πιο γενναιόδωρης και πλουραλιστικής θεώρησης του κόσμου, όπου ο ιμπεριαλισμός συνεχίζει την πορεία του με διάφορες μορφές (η πολικότητα Βορρά-Νότου της εποχής μας είναι μια απ’ αυτές), συνεχίζεται και η σχέση κυριαρχίας, αλλά οι ευκαιρίες για απελευθέρωση είναι ανοιχτές». (7) Αλλά τι μπορεί να σημαίνει η απελευθέρωση αν τίποτα δεν είναι να αλλάξει και «ο ιμπεριαλισμός συνεχίζει την πορεία του»; Δεν είναι πιο πιθανό μια τέτοια άποψη να εγείρει, όχι μια «γενναιόδωρη και πλουραλιστική θεώρηση του κόσμου», αλλά μια απειλητικά δυστοπική και μισάνθρωπη, όπου το μόνο που θα απομείνει είναι μηδενιστική οργή – αυτή η οργή που οδήγησε στα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου;
Η μανία που οδήγησε τα αεροπλάνα στους Δίδυμους Πύργους γαλουχήθηκε τόσο από το μηδενισμό και τη μοιρολατρία που τώρα διακατέχει μεγάλο μέρος της δυτικής κοινωνίας όσο και από τον αγώνα του Παλαιστινιακού λαού ή όποιου άλλου λαού στον τρίτο κόσμο. Ούτε κατ’ ελάχιστον δεν υπήρχε κάτι αντι-ιμπεριαλιστικό ή προοδευτικό στην επίθεση• ούτε υπήρχε κάτι σχετικό με τον ενστικτώδη αντι-αμερικανισμό που σήμερα εμπνέει εξίσου τους φανατικούς ισλαμιστές και τους δυτικούς ριζοσπάστες. Υπάρχουν πολλά να αποδοκιμάσει κανείς στην αμερικανική κοινωνία και στην αμερικανική εξωτερική πολιτική, αλλά λίγα απ’ αυτά έχουν ενσωματωθεί στον αντι-αμερικανισμό είτε του ισλαμικού φονταμενταλισμού είτε του σύγχρονου δυτικού ριζοσπαστισμού. Μάλλον, και τα δυο είναι προϊόντα της αποτυχίας του αντι-ιμπεριαλισμού και της δυσαρέσκειας για τον μοντέρνο κόσμο. Η ειρωνεία μιας τέτοιας αποξένωσης από τον μοντερνισμό είναι ότι έχει τις ρίζες της στη «δυτική παράδοση» όπως και ο ίδιος ο μοντερνισμός – αλλά μόνο στις πιο αντιδραστικές και οπισθοδρομικές πτυχές αυτής της παράδοσης.
«Σήμερα, είμαστε παρόντες στη στάση [στάσις, ο όρος από την ιατρική, Σ.τ.Μ.] της Ευρώπης», έγραψε ο Frantz Fanon. Η Ευρώπη «απέσεισε κάθε καθοδήγηση και κάθε λογική και τρέχει ακάθεκτη προς την άβυσσο• θα κάναμε καλά να την αποφεύγαμε ολοταχώς». (8) Σαράντα χρόνια πριν, ο Fanon απήυθυνε ένα βροντερό κάλεσμα εναντίον του ιμπεριαλισμού. Σήμερα θα μπορούσε εξίσου καλά να μας προειδοποιήσει για το τι περνιέται ως αντι-ιμπεριαλισμός.
(1) CLR James, 'The Making of the Caribbean People', in Spheres of Existence: Selected Writings (London: Alison and Busby, 1980), p179
(2) David Theo Goldberg, Racist Culture (Oxford: Blackwell, 1993), p29
(3) Edward Said, Culture and Imperialism (London: Chatto & Windus, 1993), p58
(4) Zygmunt Bauman, Modernity and the Holocaust (Cambridge: Cambridge University Press, 1989), p8
(5) Frantz Fanon, The Wretched of the Earth (Harmondsworth: Penguin, 1967 [first pub 1961]), p253
(6) Claude Levi-Strauss, Structural Anthropology, vol2 (Harmondworth: Penguin, 1978 [first pub 1973]), p53; idem, The View from Afar (Harmondsworth: Penguin, 1987 [first pub 1983]), p28
(7) Edward Said, Culture and Imperialism, pp277-278
(8) Frantz Fanon, The Wretched of the Earth, pp253, 252
1 σχόλιο:
"Πρέπει πέρα από φυλές, θρησκείες, εθνικότητες να δημιουργήσουμε αξίες καθολικές, στις οποίες όλοι θα συμμετέχουν και για τις οποίες όλοι θα είναι περήφανοι. Μόνο έτσι μπορεί να επιτευχθεί μια συνεκτική κοινωνία που θα στοχεύει στην πρόοδο και στην ευημερία όλων."
ακριβώς
Δημοσίευση σχολίου